Wegwijzer Nederland - De Tweede Wereldoorlog in muziek

Algemeen
- Nederlandse muziek in de 20-ste eeuw
  Nederlandse muziek in de 20-ste eeuw / Voorspel tot een nieuwe dag, Leo Samama; Amsterdam University Press /Salomé, 2006 (1e druk 1986)
- Muziek in de schaduw van het Derde Rijk
  Muziek in de schaduw van het Derde Rijk / De Nederlandse symfonieorkesten 1933-1945, Pauline Micheels; Walburg Pers, 1993
- Entartete Musik
  Entartete Musik, Dokumentation und Kommentar zur Düsseldorfer Ausstelling von 1938; DKV, Der Kleine Verlag, 1988
- Het hellende vlak, radio-omroep in nazi-greep
  Het hellende vlak, radio-omroep in nazi-greep; G.P. Bakker; Sijthoff/VARA, 1981
- Kunst in crisis en bezetting
  Kunst in crisis en bezetting / Een onderzoek naar de houding van Nederlndse kunstenaars in de periode 1930-1945, Hans Mulder; Het Spectrum, 1978
- Ongewenschte muziek
  Ongewenschte muziek, de bestrijding van jazz en moderne amusementsmuziek in Duitsland en Nederland 1920-1945; Kees C.A.T.M. Wouters; SDU Uitgevers, 1999
- The Ethics of Aesthetics
  
  The Ethics of Aesthetics, Daniel Barenboim; Nexus lezing 2010 (Engels/Nederlands), Nexus Instituut. "Hoe is het te verklaren dat muziek monsters als Hitler en Stalin tot tranen toe kon roeren? Het is evident dat ze menselijke emoties hebben geassocieerd met iets in de muziek, maar tegelijkertijd konden ze ethiek en esthetiek niet met elkaar verbinden. [...] Met andere woorden, de schoonheid van de muziek, die ik hiervoor heb omschreven als een fysieke uiting van de menselijke geest, werd verbannen naar een afgelegen gebied van het dictatoriale brein. [...] Om welke reden de muziek hen ook ontroerde, ze kreeg geen toestemming om op zoek te gaan naar haar equivalent in het menselijk leven en handelen."
- Zo zong de NSB, liedcultuur van de NSB 1931-1945
  Zo zong de NSB, liedcultuur van de NSB 1931-1945 (met cd); Gerard Groeneveld; Uitgeverij Vantilt, 2007
- De Nederlandse componisten in de muziekpolitiek tijdens de bezetting
  De Nederlandse componisten in de muziekpolitiek tijdens de bezetting, Peter Lurvink; Tweede Jaarboek van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie, Walburg Pers, 1990. Artikel over het nationaal-socialistische beleid van de bezetter over de Nederlandse muziekbeoefening. De Amsterdamse musicoloog Peter Lurvink laat met sprekende voorbeelden zien hoe dit beleid in het voordeel van de muziekbeoefening is geweest. Het karakter van de muziek bleef onaangetast, maar de toestand van de musici werd in financieel opzicht aanmerkelijk verbeterd. In bezettingstijd werd daarmee ook de basis gelegd voor een naoorlogse situatie die zich gunstig onderscheidde van de bedroevende toestand waarin de muziekbeoefening zich voor 1940 in financieel en organisatorisch opzicht bevond.
- Digitaal Monument Joodse Gemeenschap in Nederland
  
  Digitaal Monument Joodse Gemeenschap in Nederland, met ook informatie over musici als Nico Richter en Daniël Belinfante.
- Hollandsche Schouwburg
- Joods Historisch Museum
- Nationaal Bevrijdingsmuseum 1944-1945, Groesbeek
  
  In het Nationaal Bevrijdingsmuseum 1944-45 bij Groesbeek is het verleden tot leven gebracht. Typische jaren '40 geuren, diorama's, originele filmbeelden, toespraken en muziek nemen de bezoeker mee naar de bevrijdingsgeschiedenis van Nederland en Europa.
- Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD)
- Nederlands Muziek Instituut (NMI)
  De archieven van het NMI bevatten de muzikale nalatenschappen van Nederlandse componisten, uitvoerende musici, muziekinstellingen en muziekverenigingen uit de periode 1850 tot heden. Het gaat om duizenden muziekhandschriften/partituren, brieven, historische programma's, knipsels en diverse archivalia. Een belangrijk deel van het archief beslaat de Tweede Wereldoorlog, zie het overzicht op Wegwijzer WO2 van het NIOD en het Nationaal Archief (NA),
- Orel Foundation
  The Orel Foundation provides information and ongoing discussion about composers whose careers were destroyed or irrevocably altered by the events in mid-20th century Europe.
- Lach...en vergeet! Liedjes van joodse artiesten.
  Informatie tentoonstelling in het Joods Historisch Museum, 2009.
Amusement
- Algemeen
  - Annie de Reuver (1917), amusement in bezettingstijd
    
    Bij de Rotterdamse Annie stroomde als kind al muziek door de aderen. Ze zong altijd. In de jaren dertig zong ze bij The Ramblers onder leiding van Theo Uden Masman, het begin van haar glansrijke carrière. In de oorlogsjaren zong ze door, behoefte als er was aan amusement. Vaak met spottende Nederlandse teksten, zonder dat de Duitsers het doorhadden.
  - Ongehoord, amusement en propaganda tijdens de bezetting (met cd-box)
    
    Ongehoord, amusement en propaganda tijdens de bezetting (met cd-box), Henk van Gelder; Theater Instituut Nederland, 2005.
- Cabaret De Watergeus
  - Radio Oranje; Andere Tijden
    Vanuit Londen klonk tijdens de oorlog elke dag Radio Oranje. Bezet Nederland maakte kennis met Jetje van Oranje, De Watergeus en 'Bob' den Doolaard. Andere Tijden over de Stem van Strijdend Nederland en De Watergeus, VPRO, 7 mei 2009.
  - Hier Radio Oranje
    
    Hier Radio Oranje, Henk van den Broek; Uitgeverij Vrij Nederland, 1960
Musici en artiesten, diversen
- Musici en artiesten
  - Suppressed Music in the Netherlands
    
    Suppressed Music in The Netherlands: Discovering Hidden Treasures; Eleonore Pameijer en Carine Alders; Orel Foundation, 1 maart 2010 [achtergronden en beknopte biografieën van onder meer Sam Dresden, Jan van Gilse, Bob Hanf, Bertus van Lier, Ignace Lilien, Nico Richter, Samuel Schuijer, Martin Spanjaard, Franz Weisz, Rosy Wertheim]
  - Uitgelicht: Musici en artiesten
    
    Het hoofdstuk Musici en artiesten op deze site bevat een selectie van sleutelpersonen uit het muziekleven met tal van links, onder meer naar muziekwerken. Van een aantal van hen worden ook op deze Wegwijzerpagina aanvullende documenten en links getoond. Daarnaast staan in deze Wegwijzer andere belangrijke musici, artiesten en anderen genoemd.
  - We waren met meer....
    
    We waren met meer...., vijf vervolgde componisten uit het interbellum; Joodse Omroep; 8, 15, 22 en 29 mei 2005. Vierdelige radiodocumentaire uitgezonden over leven en werk van vijf Nederlands-joodse componisten uit het interbellum en de Tweede Wereldoorlog. Met aandacht voor Daniël Belinfante, Dick Kattenburg, Nico Richter, Leo Smit en Rosy Wertheim.
  - Treasures 1937-1944
    
    Cd met werken van Daniël Belinfante, Marius Flothuis, Dick Kattenburg, Nico Richter, Leo Smit en Rosy Wertheim; Eleonore Pameijer (fluit), Marcel Worms (piano); Future Classics 052, 2005.
  - Leo Smit Stichting
    
    De Leo Smit Stichting stelt zich ten doel: de muziek van de componist Leo Smit te doen herleven, de aandacht te vestigen op minder bekende componisten en tijdgenoten van Leo Smit, en hedendaagse muziek te stimuleren.
  - Wat bleef was hun muziek
    Wat bleef was hun muziek, Leo Smit Stichting en Pauline Micheels, Jochem van der Heide, Eleonore Pameijer, Marcel Worms; Albersen, 2007. Uitgave met biografieën van twaalf 'vergeten' componisten, de meesten omgebracht in de Tweede Wereldoorlog. Met cd. Verschenen ter gelegenheid van het tienjarig bestaan van de Leo Smit Stichting.
- Frans van Amelsvoort (1899-1975)
  - Voordracht van Jan-Govert Goverts, 7 april 1941
    De toekomst van den toonkunstenaar, Muziekgilde en overheidsbemoeiing met muziek, voordracht van Jan-Govert Goverts, hoofd Muziek van het Volksdepartement voor Volksvoorlichting en Kunsten, 07 april 1941.
  - Brief over definitie van verraad, 29 mei 1945
    Stellingen van Mr. A. Steinhauser over de definitie van de collaboratie.
  - Brief Otto Glastra van Loon aan de voorzitter van de Ereraad, prof. Mr. J.C. van...
    Glastra van Loon vraagt zijn veroordeling te herzien.
- Hendrik Andriessen (1892-1981)
  - Hendrik Andriessen (1892-1981), onkreukbare standvastigheid
  - Kampblad Haren, Adam in ballingschap, 3 oktober 1942
    "Theoretisch is het mogelijk, de beiden afzonderlijk te portretteeren voor deze rubriek, practisch heb je toch altijd met beiden tegelijk te doen in dit kamp." Bron: archief Hendrik Andriessen, Nederlands Muziek Instituut.
  - Gedenkboek Gijzelaarskamp Haaren, redactie Willem Boerhave Beekman; Van Stockum,...
  - Brief Kultuurkamer verbod muziek Andriessen, december 1943
    Brief van het Muziekgilde van de Nederlandse Kultuurkamer, met de aankondiging van het verbod op de muziek van Hendrik Andriessen per 1 januari 1944.
  - Hendrik Andriessen in de Tweede Wereldoorlog, Caecilia Andriessen, 21 mei 2005
  - Brief aan Paul Sanders, 6 mei 1945
    "Proficiat! Met fabelachtige vreugde vieren wij hier de Vrijheid!"
- Willem Andriessen (1887-1964)
  - Brief van Jan Goverts aan Willem Andriessen, 13 augustus 1940
    Over weigering deelname Muziekkamer.
  - Brief van Jan Goverts aan Willem Andriessen, 14 oktober 1940
    "Allereerst wil ik een foute opvatting rechtzetten over het rassenprobleem...;"
- Peter van Anrooy (1879-1954)
  - Kaart van Huizinga uit St. Michielsgestel, 27 augustus 1942
    "Je brief heeft me enorm verheugd, je gevoelens zijn ook de mijne". […] "Ik geloof niet dat Andriessen hier is, tenminste, ik hoor nooit van hem spreken; waarschijnlijk zit hij in Haaren."
  - Brief van Borchardt aan Van Anrooy, Amsterdam, 8 juni 1943
    Borchardt is joods en denkt dat hij misschien op de Barneveld-lijst kan komen, ook al is hij Duits. Hij dacht dat Huizinga hem wel op de lijst kon krijgen. Dat hij in "Falle des Falles sagen zu koennen: ich stehe auf der Liste".
  - Brief Rijkscommissariaat uitsluiten Van Anrooy, 1 februari 1944
    "Anbei das Februar-Programm des Concertgebouw-Orchesters. Ich bitte, zu veranlassen, daβ entsprechend meiner Mitteilung vom 22.1.44 die Komposition von Peter v. Anrooy am 16. und 18. Februar abgesetzt wird. (Bron: NIOD, archief DVK/102/162Cg)
- Henriëtte Bosmans (1895-1952)
  - Hendriëtte Bosmans en Lex van Delden
    Henriëtte Bosmans/Lex van Delden; Tatlin Records, 2002; TA 002 DDD/Stichting de Muziekmijn
  - Nuit Calme (1926)
- Eddy Christiani (1918)
  - Het stond in de sterren
    Het stond in de sterren / Mémoires Eddy Christiani, opgetekend door Herman Pieter de Boer; Uitgeverij Born, 1969
- Johan Victor Dahlberg (1915-1946)
  - Tekening 'Bleke Judith'
    Tekening afkomstig uit drie schriftjes met aantekeningen en tekeningen.
  - Interludium no. 3
    opgedragen (klein met potlood geschreven) aan Hendrik Andriessen; 12 (? niet leesbaar) oktober 1942 - oktober 1944
- Sam Englander (1896-1943)
  - Halelu et Ad-nay kol goyim & Hodu l-Ad-nay ki tov
    Bijzondere opname van het Joods Historisch Museum.
  - Sam Englander, biografie Joods Historisch Museum
- Rudolf Escher (1912-1980)
  - Rudolf Escher (1912-1980), zorgvuldig formulerend ethicus en estheticus
  - Brief van Escher aan 'Marietje', 16 februari 1942
    "Ik vertel je nog in het kort wat ik zooal uitvoer. Ten eerste dagelijks aan het componeeren (een eendeelig groot orkeststuk, van voor mijn doen zeer dramatischen inslag, kennelijk liggen de inspiratiebronnen voor een belangrijk deel in de catastrophale gebeurtenissen om ons heen)."
  - Foto illegaal huisconcert in 1943
    Rudolf Escher met Eberhard Rebling en Lientje Brilleslijper tijdens een illegaal huisconcert in 1943.
  - Brief van Escher n.a.v. het overlijden van Jan van Gilse, 12 (?) september 1944
    
    "Amice, Gisteren kreeg ik je briefje inzake onze vriend in handen. ... Hoe vreselijk! … Hij had nog zoveel kunnen presteren, de uitvoering van zijn Thijl kunnen begeleiden en zoveel meer."
  - Brief van Escher aan mevr. Versteegh, 26 maart 1944
    Escher biedt muziek aan die voor Versteegh verloren is gegaan: "In de krant las ik dat u alles verloren heeft. Eenharde slag! Ik kan mij zoo goed vooorstellen wat dit beteekent, omdat ik zelf na het bombardement van Rotterdam in Mei 1940 in dezelfde situatie verkeerde als U thans. Van vele kanten werd ik toen o.a. met muziek geholpen. ....Toen ik Uw oproep las leek het mij juist U een opgave te doen van diverse oratoria..... "
  - Brief van Karel Mengelberg aan Escher, 14 mei 1945
    "Eigenlijk wel raar, na vijf jaren gedonder en ´illegaliteit´. Maar van één ding zijn we af: van het typische Duitsche fascisme. En dat betekent toch wel wat. Practisch bv. dat ik niet meer hoef te schrikken bij ieder belletje, dat ik weer op straat en op de fiets durf and so on."
  - Antwoord van Escher aan Karel Mengelberg op bovenstaande brief van Escher, 2 sep...
    "Ik zou je nog even schrijven over de situatie. Welnu, in elk geval is deze dermate ernstig, dat er van een gesprek in den trant zooals wij ons dat gedacht hadden, geen sprake kan zijn." [verwijst naar Jan van Gilse]
  - Brief aan Piet vanuit Oegstgeest, 27 mei 1945
    Escher vertelt in deze brief over geleden ellende in hoofdsteden en vele doden in de concentratiekampen, "Poe is een tamme jongen in zijn griezelverhalen. ...kan absoluut niet met de fantasie benaderd worden." Kijkt terug op de oorlog in lange brief tot in detail aan vriend, over de geruïneerde duinen, zijn aanstelling bij de Groene als redateur muziek, in deze brief ook het citaat van Samana "...wel heeft al mijn werk in deze periode een zwaarte gekregen..."
  - Brief van Escher aan de heer Broeckx, Amsterdam, 7 april 1948
    Over Arcana: "De oude alchemistenterm wordt hier gebruikt in de betekenis van 'geheim geneesmiddel'. Het geheel natuurlijk symbolisch bedoeld. Geheim: het werk ontstond in 1944 tijdens de Duitse overheersing. Geneesmiddel: inspiratie contre terreur. In de ruimste zin: muziek als uiting van bezielde geest contra ontaarding en destructie. De vier delen vormen een geheel. ..."
  - Bundel gesigneerd door Escher in 1964, met los blad aantekeningen
    The collected Poems of Wilfred Owen, Chatto & Windus, Londen, 1964. Citaat brief Owen (pag. 19), onderstreept door Escher met uitroepteken: "While it is true that the guns will effect a little useful weeding, I am furious with chagrin to think that the Minds, which were to have excelled the civilization of two thousand years, are being annihilated - and bodies, the product of aeons of Natural Selection, melted down to pay for political statues."
  - Illustratie uit Le Visage de la Paix
    Illustraties van Picasso bij het gedicht van Paul Eluard, 1951; illustratie van Picasso bij de dichtregel "Nos chansons appellent la paix / Et nos réponses sont des actes pour la paix". Uitgave Éditions Cercle d'Art, Parijs, 1951.
- Jan van Gilse (1881-1944)
  - Jan van Gilse (1881-1944), strijdvaardig en initiatiefrijk idealist
  - Knipsel uit de De Tijd, niet gedateerd, 1937
    "Jan van Gilse wil niet in Duitschland optreden"
  - Brief aan Paul Cronheim over Tijl, 2 januari 1941
    "Wellicht hebt u vernomen, dat ik mijn opera "Tijl" in deze weken heb voltooid. Ik ben wel zeer voorspoedig geweest, ondanks de natuurlijke psychische reactie van den dag kon mijn werk in de tijdsduur van 2,5 jaar - vrijwel zonder onderbreking - ontstaan. Ik wil niet mijn eigen beoordeelaar zijn, doch mag wel uitspreken, dat dit werk het meest levende en sterke is, wat ik ooit schreef. Aan een opvoering kan ik op dit oogenblik niet denken; deze apotheose van de vrijheid vraagt een andere atmosfeer!"
  - Telex inbeslagname werken Jan van Gilse, 17 oktober 1942
  - Telex inbeslagname werken Jan van Gilse, 30 oktober 1942
  - Het verzet groeit en consolideert zich, voorjaar 1943
    Bijdrage Jan van Gilse voor de Vrije Kunstenaar, voorjaar 1943.
- Bob Hanf (1894-1944)
  - Bob Hanf, Eine von den Alten
  - Bob Hanf, 1894-1944, veelzijdig kunstenaar
    Bob Hanf, 1894-1944, veelzijdig kunstenaar; Wim van der Beek, Niels Bokhove, Huib Ramaer, Ruth Tillema-Hanf; Waanders/Bob Hanf Stichting, 2007
- Atma Kenswil (1892-1985)
  - Partituur Praeludium Pacis voor piano, Barchem, 1 april 1945
    Met op de kaft geschreven: "Praeludium Pacis, Bevrijdingstemmen"; op tweede blad geschreven: "Aan mijn moeder; Stemmingsstuk, waarin uitbegeeld is de tragiek van de gedeeltelijke bevrijding"
  - Ingezonden brief Gelder Overijsselsche Courant, dd.12 april 1946
    "...een stemmingsstuk, waarin uitgebeeld is de tragiek van de gedeeltelijke bevrijding van ons land en door haar gecomponeerd tijdens de bevrijdingsdagen van Barchem. (...) Al deze werken werden gecomponeerd in de woelige oorlogsjaren tussen de zacht ruisende dennen van ons mooie Barchem."
    (naar aanleiding van pianorecital Atma Kenswil, betreft Praeludium)
- Jan Koetsier (1911-2006)
  - Brief van Vereenigde Eereraden van de Kunstenaarsberoepen aan het Militair Gezag...
    "De Ereraad voor de Muziek is van oordeel dat Jan Koetsier dient te worden uitgesloten van openbaar optreden in Nederland tot 5 mei 1955, op grond van de volgend feiten...."
  - Brief Koetsier aan Van Lier/Vrije Katheder, 24 september 1945
    Met een kopie van zijn brief aan de minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen over zijn verschijnen voor de Ereraad.
  - Woordelijk verslag van de 2e Eereraadzitting over Jan Koetsier, najaar 1946
    "Prof. Van Oven: Wat zegt u daar? Koetsier (luid): Dat ik dit stuk nu wel in de kachel kan gooien. Prof. Van Oven: U begeeft zich op zijsporen. [...] Prof. Van Oven: Hoe komt u erbij, mijnheer Koetsier, de behandeling van de zaak Rudolf Mengelberg een aanfluiting van het recht te noemen? [...] Prof. Van Oven: Dus U erkent, dat U bewust aan een NSB-instituut hebt gewerkt en zoo de door de Duitschers gepropageerde nieuwe orde hebt gesteund. Koetsier (heftig): Niets erken ik. Ik heb niet voor de Nederlandsch-Duitsche Cultuurgemeenschap gespeeld. Prof. Van Oven: Neen, maar wel voor de NSB Omroep. Koetsier: Inderdaad, maar dat vond ik niet zoo erg."
- Hans Krieg (1899-1961)
  - Hans Krieg, archief Nederlands Muziek Instituut
  - Hans Krieg, archief NIOD
    
    Stukken (gedigitaliseerd) van de orkestmuzikant Hans Krieg in Kamp Westerbork, datering 6 juli 1943 - 11 december 1944. "Sonderausweis van buro I. Dienstleiter. Hans Krieg ist bei der Revue taetig und hat waeherend der Deuer der Revue die Berechtigung..." (Bron: NIOD, archief Westerbork/Judendurchgangslager)
  - Voorblad partituur Psalm 23, Adonai Ro-i (1942)
    Bron: Archief Hans Krieg, Nederlands Muziek Instituut
  - Hans Krieg, archieven Joods Historisch Museum
  - Verklaring van J. Weiss, 6 februari 1947
    "In mijn functie als Judenaltester van het concentratiekamp Bergen Belsen verklaar ik hierbij (...) dat de Heer Hans Krieg (...) door zijn muzikale paedagogische illegale werkzaamheden, veel ertoe heeft bijgedragen, de kampbewoners (...) geestelijk te helpen en te ondersteunen (...) factor om de geestelijk verwording tegen te gaan."
  - Verklaring door ' L. Vorst', Rabbijn der Nederandsch Israelistisch gem...
    "Ondanks alle ellende wijdde de Heer Krieg zich voortdurend aan de jeugd, wie hij in de moeilijke omstandigheden, temidden van de onbeschrijfelijke wanorde, in de barakken of in de open lucht Hebreeuwsche, - maar evenzeer Nederlandsche - volksliederen leerde."
- Bertus van Lier (1906-1972)
  - Bertus van Lier (1906-1972), doelgerichte gedrevenheid in dienst van principes
  - Twee gedichten, 1937
    Twee gedichten uit 1937 die lijken te reflecteren op gebeurtenissen in Duitsland, Nieuwe Geboorte en Bede aan den Slaap.
  - Brief van Eduard van Beinum aan Van Lier, 24 februari 1941
    "Je snapt natuurlijk wel dat het vuur mij zee na aan de schenen wordt gelegd en dat ieder mensch er van binnen heel raar uitziet, alle begrippen zelfs je Godsbegrip gaat aan het wankelen."
  - Gedicht Vrijheid, 29 september 1944
    "Vrijheid, vouw Uw vleugels open"
  - Toespraak van Heuwekmeijer, 8 mei 1945
    Toespraak op de Buitengewone Algemeene Vergadering van het Concertgebouworkest te Amsterdam.
  - Brief aan prof. H.A. Donkersloot/Militair Gezag, 5 juni 1945
    
    Brief van voorzitter Heuwekemeijer en secretaris Mesman van de Vereeniging "Het Concertgebouworchest" (de vereniging van orkestleden). Over "de algemeene grieven tegen den Directie" (puntsgewijze aanklacht tegen Mengelberg) en "...een en ander over onze dirigenten...". Over Willem Mengelberg één zin: "T.a.v. Prof. Dr. Mengelberg zijn wij van meening, dat deze zich door zijn lidmaatschap van de Cultuurraad en zijn vele dirigeeren in Duitschland, dermate gecompromitteerd heeft, dat zijn dirigeeren in Nederland hiervoor verder onmogelijk geworden is." Opsomming zeven concerten waaraan het Concertgebouworkest meewerkte: "Concerten an het Concertgebouworkest voor Nationaal-socialistische propaganda doeleinden enz".
  - Brief Van Lier aan Reinink, 3 juli 1945
    "Ik heb er my nooit rekenschap van gegeven dat deze openhartigheid tegen my zou kunnen worden gebruikt op een wyze in een mate zoals thans geschiedt, nu my - tot myn grote verbzing - is gebleken, dat myn schrijven aan den Minister in vele honderden exemplaren vermenigvuldigd de ronde doet in het Concertgebouw en wordt toegzonden aan allen die eri met name zyn genoemd."
  - Jaarverslag Vereeniging Het Concertgebouw Orchest, 1945-1946
    Bron: Archief Bertus van Lier, Nederlands Muziek Instituut (NMI 193/176)
  - Getypte brief, geen afzender, ongedateerd
    "De houding der musici. De laffe en lamlendige houding van het overgroote deel der optredende kunstenaars werpt een schril licht op de allerbedroevendste mentaliteit, die vooral onder de musici heerscht. Het is een schande, zooals zij luchtig over alles heenstappen, dat met onze diepste overtuiging verband houdt. Hun namen zijn overal op affiches te zien: Andriessen, (....) Zij allen treden op, en bekommeren zich niet om de nood van land en volk. Zij zorgen ervoor, dat bezetters en landverraders hier amusement en afwisseling hebben."
  - Brief van Korthals Altes SSM J.Pzn. Sweelinck' aan Hare Majesteit De Koning...
    Over uitvoering van 'O Nederlant, let op uw Saeck' van Van Lier, gewijd aan de verwachte bevrijding.
- Ignace Lilien (1897-1964)
  - Briefje aan Eduard Flipse, 1 juni 1941
    "Hiebij heb ik u de eer, U myn nieuwe symfonie te sturen die ik hier 'in ballingschap' heb geschreven. Ik wilde ze gaarne aan het Philharmonisch Orkest dat zoo zwaar geteisterd werd, en aan U die met zooveel energie het werk weer hebt opgenomen in herinnering aan 1940 opdragen. Het is dan ook een soort van 'Symphonie funebre et triomphale.'"
  - Brief van Atie Brederode aan Toos & Ignace Lilien, 3 december 1944
    
    "Ben het dodelijk met je eens, dat we na de oorlog hier weg moeten, met alleen stembanden en instrument als bagage. ... naar de kerk moest lopen, waar de droeve resten van het Res. Orkest nog concerten geeft en waar ik gisteren nog solist was...... We hebben honger en dat is iets ontzettends, aardappelen niet te krijgen, geen brood, geen boter, rantsoen deze week weer verminderd. ondanks alle misère probeer ik toch te blijven zingen... Die voortdurende angst voor de toekomst zou je gek maken..."
- Nico Richter (1915-1945)
  - Serenade voor fluit, viool en altviool
    Deze Serenade voor fluit, viool en altviool (1945) liet componist/violist Richter opschrijven op zijn sterfbed, nadat hij doodziek was teruggekomen uit kampen in Europa. Het is zijn laatste werk.
  - Concertprogramma Kamp Vught, 1 augustus 1943
    Concertprogramma Kamp Vught, 1 augustus 1943, met Nico Richter (altviool). (Bron: archief Nico Richter, Nederlands Muziek Instituut)
  - Pieter Dolk, vriendschap voor het leven in Vught
    
    Trompettist Pieter Dolk kwam in maart 1943 na zijn arrestatie in Kamp Vught terecht, samen met musici als Nico Richter, Marius Flothuis, Everard van Royen en Piet van den Hurk. Het gezamenlijk musiceren tijdens concerten voor medegevangenen leidde tot levenslange vriendschap.
  - Biografie Nico Richter, Juul Muller
  - Nico Richter, biografie Leo Smit Stichting
  - Handtekeningenblad bij teraardebestelling Richter, 18 augustus 1945
    Met onder meer de handtekeningen van Van Rooyen, Karel Mengelberg en Nap de Kleijn.
  - Briefje van Van Roijen, Cor Fels, Jan de Vries, 5 mei 1947
    Met het verzoek aan vrienden voor een bijdrage voor het plaatsen van een kleine steen op het graf van Richter: "Nico Richter werd in 1942 gearresteerd. Na een verblijf in de gevangenis werd hij naar Amersfoort overgebracht. Hij heeft zich daar als een uitstekend kameraad gedragen. Na Amersfoort kwam hij in Vught, waarin hij onder de toenmalige moeilijke omstandigheden met anderen onmiddellijk begonnen is de medische hulp voor de gevangenen te organisaeren in het beruchte block 22 en daarna, tot hij door de Duitsers werd vermoord, in het groten revier. [...] Voor een en ander behoeven wij een bedrag van fl. 500,-."
- Paul Sanders (1891-1986)
  - Paul Sanders, biografie IISG
  - Paul Sanders
    Handgeschreven oorlogsdagboek van musicus en journalist Paul Sanders, 8 juli 1942 - 21 mei 1944 (bron: Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, IISG). "De Kracht der muziek, is zij gelegen in de inkeer die zij teweegbrengt, de verzoening met 't leven, de vertedering? Zij heeft het vermogen menschen, die elkaar niet kennen, die misschien vijandig tegenover elkaar staan, te binden, op te nemen in één gemeenschap van gelijkgezindten. Maar terwijl ik dit schrijf hoor ik Duitse soldaten voorbijmarcheren, zij zingen hun vermechaniseerde nazi-liederen, waarin elke spontaniteit, elk gevoel van bevrijding - dat toch inherent is aan het zingen - elk humaan gevoel vreemd is. [...] Het is een uiting op bevel, wrang, bitter, geforceerd. Het zoekt geen klankbodem in verwante zielen. het gaat niet van hart tot hart. [...] Ook hier weer: edel materiaal ontaard in een negatieve aanwending." (23 augustus 1942)
  - Brief van Wim Sanders aan Paul Sanders, 5 juli 1940
    "Je weet, dat ik behalve de paar manuscript partituren die ik de safe van de Tw. bank had gestopt, alles kwijt ben: huis, bibliotheek, muziek, hond."
  - Brief van Sanders aan Hendrik Andriessen, 28 april 1945
    "Zoals ik al vreesde, is je voorstel eerst met de drie door jou genoemde collega's te spreken, niet in goede aarde gevallen. Men is 't er over eens, dat het in dit geval niet alleen om muzikaal gezag gaat, maar ook om 't morele."
  - Briefje van Donkersloot aan Sanders, 1 mei 1945
    eindigend met: "tot ziens, binnenkort in vrijheid, van ..."
  - Briefje van Hendrik Andriessen aan Paul Sanders, 6 mei 1945
    "Proficitat! Met fabelachtige vreugde vieren wij hier de vrijheid!"
  - Brief van Sanders aan Donkersloot, 23 mei 1945
    "Voor het eerst is het urgent ten spoedigste eenige maatregelen te nemen om het Concertgebouw-orkest, vóór de definitieve zuivering heeft plaatsgevonden, voorloopig voor openbaar optreden in den overgangstyd geschikt te maken. Op grond van bijgevoegd rapport meenen ondergeteekenden dat hiertoe de voorloopige ontheffing uit hun functies moet plaatsvinden van: [uitgebreider omschreven] Rudolf Mengelberg, onderdirecteur Cornelsi, dirigenten Willem Mengelberg, Eduard van Beinum en Jan Koetsier, wien allen tot nader order de toegang tot het Concertgebouw ontzegd dient te worden."
  - Vervolg op bovenstaande brief aan Donkersloot (Militair Gezag), 5 juni 1945
    Met uitgebreide toelichting en feitenmateriaal, omdat door gebrek aan informatie niet tot schorsing kon worden overgegaan, van Piet Heuwekemeijer en secretaris Mesman.
- Leo Smit (1900-1943)
  - Leo Smit Stichting
    De Leo Smit Stichting stelt zich ten doel: de muziek van de componist Leo Smit te doen herleven, de aandacht te vestigen op minder bekende componisten en tijdgenoten van Leo Smit, en hedendaagse muziek te stimuleren.
  - Silhouetten, de componist Leo Smit 1900-1943
    Silhouetten, de componist Leo Smit 1900-1943, Jurjen Vis; Donemus, 2001
  - Trio voor klarinet, viola en piano (1938)
  - Leo Smit, informatie Digitaal Monument Joodse Gemeenschap in Nederland
  - Leo Smit, biografie Joods Historisch Museum
  - Leo Smit, complete works; kamermuziek, orkestwerken
    Leo Smit, complete works; kamermuziek, orkestwerken, NM Special 93003 (cd-box); Radio Nederland/MGN (Muziekgroep Nederland)/Donemus, 2000. Te koop bij de Leo Smit Stichting.
- Jo Vincent (1898-1989)
  - Jo Vincent, zingend door het leven
    Jo Vincent, zingend door het leven, Jo Vincent; Elsevier, 1960. Met een inleiding van Rudolf Mengelberg.
- Rosy Wertheim (1898-1949)
  - Rosy Wertheim, biografie Leo Smit Stichting
  - Rosy Wertheim, archieven Joods Historisch Museum
Muziekleven, algemeen
- Concertgebouworkest: kroniek
  Kroniek van het Concertgebouw en het Concertgebouworkest 1888-1988 / Deel 1: voorgeschiedenis 1888-1945, H.J. van Rooyen (hoofdstuk over oorlog door Pauline Micheels); Walburg Pers, 1988
- Gelders Orkest 1889-1989
  Gelders Orkest 1889-1989, Herman Lenferink; Walburg Pers, 1989
- Sonderstab Musik
  Sonderstab Musik. Music Confiscations by the Einsatzstab Reichslater Rosenberg under the Nazi Occupation of Western Europe, Willem de Vries; Amsterdam University Press, 1996. Zie ook recensie Volkskrant, Roland de Beer, 10 december 1998.
- Huisconcert
  Unieke foto uit de NMI-archieven van een illegaal huisconcert in 1943, met Eberhardt Rebling en Lientje Brilleslijper.
- Muziekleven tijdens de oorlog
  
  Informatie over cultuur en muziek tijdens de Tweede Wereldoorlog op www.tweedewereldoorlog.nl, een kenniscentrum over de Tweede Wereldoorlog van musea en instellingen in Nederland.
- Kunst- en cultuur
  Thema Kunst- en culltuur op www.archievenwo2.nl, met achtergrondinformatie over de organisatie van het culturele leven in Nederland tijdens de bezetting.
- Jan van Dijk (1918), winnaar door muziek
  
  Jan van Dijk schreef tijdens de oorlog ruim veertig composities. Door zijn weigering om zich aan te melden bij de Kultuurkamer bleven deze composities ongehoord. In de oorlogsjaren had hij een privémuziekschool, gaf hij les op een andere muziekschool en dirigeerde hij een koor. "Muziek was niet grijpbaar voor de vijand, die kon daar onmogelijk bij."
- Hans van Leeuwen (1911), alles voor de orkestmusici
  
  Toen Hans van Leeuwen in januari 1942 benoemd werd tot administrateur van de Arnhemsche Orkest Vereeniging (AOV) was het bestuur van het orkest net opgestapt, na een hoogoplopend conflict met het departement van Volksvoorlichting en Kunsten. Van Leeuwen moest als administrateur in z’n eentje het orkest door de oorlog zien te loodsen.
- Helge Loewenberg-Domp (1915), doorgegeven kansen
  
  Helge Domp had een groot zangtalent, een zangcarrière lag in het verschiet. Haar zangstudie in Duitsland moest ze echter afbreken nadat Hitler aan de macht kwam. In 1933 vluchtte ze naar Nederland. "Tot aan het begin van de oorlog dacht ik 'misschien lukt het me mijn zangcarrière weer op te pakken, misschien verdwijnt Hitler op een goede dag'."
Muziekleven, organisatie
- Joodsch Symfonie-Orkest, arisering orkesten
  - Nota: ontslag aan joden, 23 januari 1941
    "Nu Mr. Visser namens de Joodsche gemeenschap onwillig blijkt het initiatief te nemen voor een eigen Joosche cultuurgemeenschap, schijnt er niets anders over te blijven dan dat de Joden uit de orkesten officeel ontslagen worden per einde van het winterseizoen 1940-1941." (Bron: NIOD, archief DVK/102/2c)
  - Arisering orkesten, brief DVK, 17 april 1941
    "De Duitsche overheid zal zeer spoedig een verordening uitvaardigen, waardoor het aan door deze autoriteiten als joden beschouwde personen verboden is, cultuurwerk te verrichten of te bemiddelen anders dan binnen een joodsche cultuurgemeenschap." (Bron: NIOD, archief DVK/102/162d)
  - Joods Symfonie-Orkest, brief Rijkscommissariaat, 18 juni 1941
    "...der die Gründung eines rein jüdischen Orchesters vorsieht, einverstanden erklärt, jedoch zur Auflage gemacht, dass die Beschäftigung des Orchesters nur einem rien jüdischen Audirotium stattfinden darf..." (Bron: NIOD, archief DVK/102/162)
  - Ontslaan joodse orkestleden, brief DVK, z.d. (1941)
    
    "Na verzending van mijn 'Richtlijnen bij het ontslag der Joden' is mij gebleken, dat bij verschillende orkesten de joodsche orkestleden nog contractueel verbonden zijn voor korteren of langeren tijd. [...] Ook zal het noodzakelijk zijn, dat de joodsche orkestleden terstond solliciteren naar het op te richten Joodsch Orkest." (Bron: NIOD, archief DVK/102/162)
  - Joodsch Symfonie-Orkest, artikel
    Het Joodsch Symfonieorkest, Jannetje Koelewijn, Pauline Micheels; Vrij Nederland, 26 oktober 1991
  - Joodsch Symfonie-Orkest, openingsprogramma 16 november 1941
    (Bron: NIOD, archief Joodse Orkesten)
  - Joodsch Symfonie-Orkest, contract Rosa Spier, 7 oktober 1941
    "Op verzoek van ondergetekende ter andere zyde zal deze overeenkomst automatisch vervallen, indien Mevrouw Rosa Spier vóór beëindiging deze overeenkomst naar het buitenland mocht vertrekken." (Bron: NIOD, archief Van Leer-Stichting/181a)
  - Joodsch Symfonie-Orkest: gesprek met Louis van der Hak
    
    De onvergetelijke klanken van het Joodsch Symfonie Orkest, gesprek met oud-orkestlid Louis van der Hak door Karlien Dijkstra.
  - Joods Kamerorkest, programma 5 januari 1942
    (Bron: NIOD, archief Joodse Orkesten)
  - Joods Kamerorkest, archieven Joods HIstorisch Museum
  - Tekort musici door arisering, brief DVK, 12 juni 1942
    "Het tekort aan goede orkestmusici, ontstaan door de ariseering der orkesten, dreigt thans nog grootere vormen aan te nemen, wanneer in verband met de Kultuurkamerverordening nog een aantal joodsch-vermaagschapte personen uit de orkesten zal moeten verdwijnen." (Bron: NIOD, archief DVK/102/162d)
  - Joodsch Symfonie-Orkest, brief bestuur over opheffing, 24 juli 1942
    "Overeenkomstig de U destijds door bemiddeling der Orkest-Commissie verstrekte mededeeling zullen er ná 1 Augustus a.s. voorhands geen concerten meer worden gegeven. [...] Het Orkest gaat gedurende de maand Augustus met onbetaalde vakantie. [getekend: Paul Cronheim]" (Bron: NIOD, archief Joodse Orkesten)
  - Joodsch Symfonie-Orkest, instrumenten voor kampen, 6 april 1943
    "Door den Voorzitter van de Joodsche Raad werd ons [Van Leer] medegedeeld, dat in de kampen te Vught en Westerbork orkesten in oprichting zijn, in welke orkesten, naar wij vernemen, ook leden van ons ensemble, voor zoover zij zich in deze kampen bevinden, worden opgenomen. Het ligt in de bedoeling deze orkesten uit te breiden, en te dien einde hebben de Commandanten van de genoemde kampen aan den Joodschen Raad opgedragen er voor te zorgen, dat zooveel mogelijk instrumenten, muziek in standaards ter beschikking zullen worden gesteld." (Bron: NIOD, archief Van Leer-Stichting/181a)
- Uitsluiting Surinaamse musici
  - Surinaamse musici, brief Hoofdcommisaris Politie Amsterdam, 18 december 1936
    "Dat het kwaad der neger-cabarets inderdaad zeer ernstig moet worden genomen, toont het navolgende aan: Op 15 December 1936 ..." (Bron: NIOD, archief DVK/102/156f)
  - Surinaamse musici, brief Hoofdcommisaris Politie Amsterdam, 3 augustus 1937
    "Zeer veel klachten zijn in den laatsten tijd over hier ter stede vertoevende Surinamers ingekomen. [...] ...dat de practijk leert, dat de kleurlingen in keewstie voor vele jonge meisjes een zekere sexueele attractie vormen, ..." (Bron: NIOD, archief DVK/102/156f)
  - Surinaamse musici, brief Binnenlandse Zaken, 27 augustus 1937
    "...dat er in den laatsten tijd ernstige klachten zijn ingekomen over de gedragingen op zedelijk gebied van verschillende Surinaamsche negers, die hier te lande onder meer hun bestaan zoeken door het exploiteren van zgn. 'negercabarets' ofwel door te spelen in negerbands e.d." (Bron: NIOD, archief DVK/102/156f)
  - Uitsluiten Surinaamse musici, brief Hoofdbureau Politie, 17 januari 1942
    "Ik acht het optreden van deze Surinamers als musici in openbare gelegenheden een groot moreel gevaar voor de vrouwelijke Nederlandsche jeugd. Het is in de practijk volgdoende gebleken, dat deze Surinamers een funesten invloed uitoefenen op jeugdige meisjes, die ééndeeels zich voelen aangetrokken door de zwarte huidkleur van deze lieden, anderdeels zich laten meesleepen door hun barbaarsche muziek." (Bron: NIOD, archief DVK/102/156f)
  - Uitsluiten Surinaamse musici, brief DVK, 7 januari 1942
    "...dat hun het optreden in het openbaar door de politie was verboden, respectievelijk dat hun werkgever was aangezegd het drietal te ontslaan. [...] De drie musici zijn Surinamers." (Bron: NIOD, archief DVK/102/156f)
  - Uitsluiten Surinaamse musici, brief NSB-er aan Mussert, 3 augustus 1943
    "Als Nederlander en lid van de N.S.B. [NSB] wend ik mij tot U met het dringende verzoek [...] ten einde voor een tiental West Indische kleurlingen, Nederlandsche onderdanen, een werkvergunning als muzikant te verkrijgen." (Bron: NIOD, archief DVK/102/156f)
  - Uitsluiten Surinaamse musici, brief DVK, 1 februari 1943
    "Naar mij ter oore komt treden in verscheidene café's op den Nieuwendijk in Amsterdam Surinamenegers als musicus in het Openbaar op." (Bron: NIOD, archief DVK/102/156f)
  - Uitsluiten Surinaamse musici, brief Persafdeling NSB, 1943
    "Ten aanzien van de joden heeft de bezettende macht reeds voldoende ingegrepen; ten aanzien van de negers neem ik zelf maatregelen, welke zuiver en alleen dienen te worden beschouwd uit het oogpunt van de bescherming van de Nederlandsche kultuur, in hoofdzaak van de dansmuziek. Het is algemeen bekend, dat de neger zijn oerwoudinstincten vooral in de dansmuziek uitleeft." (Bron: NIOD, archief DVK/102/156f)
- Diversen
- Documenten organisatie muziekleven zie ook: 'Musici en artiesten'
- Verboden muziek, brief Hoofd afd. Muziek DVK, z.d.
  "...dat het niet geoorloofd is werken van joden of door hen bewerkte muziekstukken ten gehoore te brengen. In verband met de huidige omstandigheden mogen composities van of bewerkingen door Engelsche, Amerkikaansche, Russische en Poolsche componisten (uitgezonderd Chopin) niet worden uitgevoerd." (Bron: NIOD, archief DVK/102/156g)
- Nota voor den Secretaris-Generaal [DVK], 7 februari 1941
  "Het is voor de orkesten van het grootste belang, dat zij niet midden inhet loopende winterseizoen van een min of meer groot gedeelte van hun leden worden beroofd." (Bron: NIOD, archief DVK/102/2c)
- Betr. Mitarbeiter jüdischen Blutes, 4 april 1941
  "An den Rijks-Radio-Omroep. [...] ...über die Meldepflicht von Personen, die ganz oder teilweise jüdisches Blutes sind vom 13 Jaruar 1941 dürfen nicht in den Staatsrundfunk übernommen werden." (Bron: NIOD, archief DVK/102/97e)
- Begripsdefinitie jazz, brief DVK, 19 april 1941
  Brief DVK aan de Sydney Welsh Band. "Voor jazz kunt u zich aan deze definitie houden: zuivere negermuziek, door negers al improviserende gespeeld. Deze kunst verstaat de niet-neger niet. Hij improviseert niet en als hij het doet, irriteert hij slechts, en deze slechte imitatie, waarbij het doorgaans neerkomt op verwrongen klanknabootsing en accentueeren van de on-westersche technieken van vibrato, glissando, cercare enz., verwerpen wij." (Bron: NIOD, archief DVK/102/156g)
- Nota voor het Hoofd van de Afdeeling Muziek, ong. 2 mei 1941
  "Ik vestig Uwe aandacht op het volgende. Op last van de Duitsche autoriteiten wordt op een zeer scherpe en consequente wijze de omroep geariseerd. [...] Ik acht een strikt en consequent doorgevoerde ariseringspolitiek het eenige juiste om aan de funeste jodeninvloed te ontkomen'." (Bron: NIOD, archief DVK/102/97e)
- Nederlandse Kultuurkamer, verordening, 25 november 1941
  
  "De Nederl. Kultuurkamer omvat zes gilden. Wie er lid van moeten zijn." Verordening gepubliceerd in De Telegraaf.
- Niederländische Komponisten, indeling, z.d.
  " Alle hier angeführten Komponisten sind bedeutend, die Bedeuting ist eingeteilt in Klassen I, II, III." (Bron: NIOD, archief Nederlandsche Kultuurkamer/104)
- Richtlinien über die Veröffentlichung jüdischen und andren Kultur
  "Anbei überende ich Ihnen ein Exemplar der 'Richtlinien über die Veröffentlichung jüdischen und andren Kulturgutes' wie diese von dem generalsekretär unterzeichnet wurden. [De Ranitz]" (Bron: NIOD, archief DVK/102)
- Frontzorg concert, aankondiging, 18 november 1941
  Aankondiging. (Bron: collectie Herman Openneer)
- Bepalingen verboden jazz en swing, DVK, 1942
  
  "Deze bepalingen beoogen de volledige uitroeing van de primitieve, negersche (vreemd-rassige) invloeden op de amusements- en dansmuziek, invloeden die het cultuurpeil voornamelijk van de jeugd van ons volk naar beneden halen, en door denomgang met bastaardmuziek haar smaak voor het goede bederven. [...] Verboden is dus het gebruik van: overmatig protamento en glissando, opgesleepte inzet (whip), overmatig vibrato, ..." (Bron: NIOD, archief DVK/102/156g)
- Goedkeuring muziekprogramma's, Binnenlandse Zaken, 4 januari 1943
  "...heeft het Rijkscommissariaat aan dit Departement opgedragen er voor te waken dat in het bezette Nederlandsche gebied geen door Joden gecomponeerde of bewerkte muziek ten gehoore wordt gebracht en evenmin muziek van componisten, die statsburgers zijn van landen, welke thans nog acitef aan den strijd tegen dens asmogendheden deel nemen, met inbegrip van Polen. Muziek van Chopin is echter wel toegelaten." (Bron: NIOD, archief DVK/102/156g)
- Protestbrief van o.m. Jacques van Tol aan de NSB, 21 juni 1943
  "Dit betreft de betreurenswaardige benoeming van den Heer J. Wolters tot waarnemend Hoofd van de afdeeling Theater en Dans van het Departement van Volksvoorlichting en Kunsten. [...] De opvattingen van den Heer Wolters zijn ons bekend van voor den oorlog, en worden door vrijwel niemand van ons gedeeld. In het schema van den Heer Wolters is geen plaats voor amusement zonder meer, en voor den lach om der wille van het lachen." (Bron: NIOD, archief DVK/102/185j)
- Brief Rijkscommissariaat uitsluiten Van Anrooy, 1 februari 1944
  "Anbei das Februar-Programm des Concertgebouw-Orchesters. Ich bitte, zu veranlassen, daβ entsprechend meiner Mitteilung vom 22.1.44 die Komposition von Peter v. Anrooy am 16. und 18. Februar abgesetzt wird. (Bron: NIOD, archief DVK/102/162Cg)
- Bepalingen spelen Nederlandse muziek, verordening DVK, 1944-1945
  "Het Departement van Volksvoorlichting en Kunsten.... [...] heeft bepaald dat de Nederlandsche solisten in het seizoen 1944/'45 bij meervoudig optreden met orkest: a. op ten minste de helft hunner concerten per concert één Nederlandsch werk ten gehoore moeten brengen. [...] a. ten minsten 20% van den beschikbare tijd (met een minimum van 20 minuten) aan Nederlandsche muziek moeten wijden." (Bron: NIOD, archief DVK/102/160e)
Muziekleven, zuiveringen
- Zie 'Musici en artiesten': Van Amelsvoort, Koetsier, Van Lier, Sanders
  
  Documenten over de zuiveringen in het muziekleven zijn te vinden onder de persoonsnamen van musici.